عمران خان چرا و چگونه از نخست‌وزیری پاکستان سقوط کرد؟

سکندر کرمانی

عمران خان، تا به حال، از پشتوانه‌ای پنهانی برخوردار بوده که از آن با عنوان “حاکمیت” یا ارتش یاد می‌شود

عمران خان پس از رأی عدم اعتماد در پارلمان پاکستان از سمت نخست وزیری برکنار شد. اما چه چیزی منجر به سقوط او شد؟

زمانی که عمران خان در سال ۲۰۱۸ به عنوان نخست وزیر انتخاب شد، به نظر می‌رسید تقریباً همه چیز به نفع باشد.

او که در بازی کریکت قهرمان ملی بود، به سیاستمداری کاریزماتیک تبدیل شد و پس از سال‌ها مبارزه، توانست جای دو سلسله رقیب سیاسی را، که چندین دهه بر پاکستان تسلط داشتند، بگیرد.

او با راهپیمایی‌های پرشور و سرشار از سرودهای جذاب که همراه با حضور پر قدرت او در رسانه‌های اجتماعی، پیام تزلزل‌ ناپذیر ضد فساد او را تقویت می‌کرد و به عنوان یک نیروی تازه ظاهر شد. آقای خان قول داد که کشور را “تغییر” دهد و “پاکستانی جدید” بسازد.

هیچ نخست‌وزیری هرگز یک دوره کامل پنج ساله پارلمانی را در پاکستان به پایان نرسانده است و به نظر می‌رسید که عمران خان می‌تواند اولین نفر باشد.

اما همین که به نظر می‌رسید موقعیت محکمی دارد می‌تواند سقوط او را نیز توضیح دهد. بسیاری اذعان دارند که او با کمک ارتش قدرتمند و سرویس‌های اطلاعاتی پاکستان به قدرت رسیده است – و بعد با آنها درگیر شده است – اما هر دو طرف آن را انکار می‌کنند.

بدون شک آقای خان در سال ۲۰۱۸ از حمایت عمومی گسترده و راستینی برخوردار بود.

اما او از حمایت پنهانی آنچه که در پاکستان از آن به عنوان “حاکمیت” یا ارتش یاد می‌شود نیز برخوردار بود. ارتش، مستقیم یا غیرمستقیم، کشور را در بیشتر دوران حیات خود تحت کنترل داشته است و منتقدان، دولت عمران خان را یک “رژیم ترکیبی” می‌نامند.

حمایت از آقای خان خود به شیوه‌‌های مختلفی نشان داده شده است. در طول مبارزات انتخاباتی ۲۰۱۸، توزیع رسانه‌هایی که با همدلی در مورد مخالفان او گزارش می‌دادند، کاهش یافت و همچنین برخی از نامزدهای انتخاباتی یا فریب داده شدند یا مجبور شدند به حزب او بپیوندند.

یکی از اعضای جدا شده حزب عمران خان با اشاره به ارتش به بی‌بی‌سی گفت: “او دست‌پرورده‌ آنها بود. آنها بودند که او را به قدرت رساندند.”
۴ آوریل ۲۰۲۲، حامیان عمران خان و تحریک انصاف پاکستان در حمایت از او شعار می‌دهند.

نواز شریف، رقیب اصلی او، ابتدا رد صلاحیت شد و سپس به اتهام فساد محکوم شد. بسیاری مشکوک بودند که آقای شریف در گذشته واقعاً در فساد دست داشته است – اما دلیل واقعی مجازات او در آن زمان اختلافات او با ارتش بوده است.

آقای شریف فعالیت سیاسی خود را زیر سایه یک دیکتاتور نظامی آغاز کرد و سپس مستقل‌تر شد و مغضوب “حاکمیت” واقع شد. او همیشه دست داشتن در فساد را رد کرده و مدعی است که این اتهامات انگیزه سیاسی دارد.

در مقابل، آقای خان پس از به قدرت رسیدن، با افتخار اعلام کرد که او و ارتش در مورد تصمیم‌گیری‌های سیاسی “هم‌دل” هستند.

نتایج این وضعیت مایه نگرانی فعالان جامعه مدنی شد: آنها با موجی از حملات و آدم‌ربایی‌ها مواجه شدند که روزنامه‌نگاران و مفسران منتقد دولت آقای خان و سرویس‌های اطلاعاتی را هدف قرار می‌داد. هر دوی آنها دخالت خود را انکار کردند، اما هیچ مقصر دیگری هرگز شناسایی نشد.

آقای خان اصرار داشته است که تمرکزش بر بهبود حکومت است، و پیشرفت‌های چشمگیری در سیستم رفاه اجتماعی حاصل کرده و به عنوان مثال، یک طرح بیمه درمانی را در بخش های بزرگی از کشور ارائه کرده است.
۷ آوریل ۲۰۲۲، پس از آنکه دادگاه عالی حکم داد که تلاش برای ممانعت از رأی عدم اعتماد خلاف قانون اساسی است، طرفداران اپوزیسیون در مقابل دیوان عالی جشن گرفتند

پس از آنکه دادگاه عالی حکم داد که تلاش برای ممانعت از رأی عدم اعتماد خلاف قانون اساسی است، طرفداران اپوزیسیون در مقابل دیوان عالی جشن گرفتند

با این حال، در زمینه‌های دیگر او دچار تزلزل شده است. تصمیم او برای انتصاب یک تازه وارد سیاسی بی‌تجربه و فاقد صلاحیت در پست کلیدی وزیر ارشد پنجاب، پرجمعیت‌ترین ایالت کشور، دستمایه استهزاء گسترده شده است.

در حالی که توضیحی ارایه نمی‌شد که چرا آقای خان علیرغم انتقادهای شدید، منصوب خود، عثمان بزدار، را بر کنار نمی‌کند، شایعاتی منتشر شد مبنی بر اینکه همسر نخست وزیر، که نوعی راهنمای معنوی است، به او هشدار داده بود که آقای بزدار خوش یُمن است و – اگر بخواهد او را برکنار کند – کل دولت او سقوط خواهد کرد.

چالش‌های دیگری نیز وجود داشت. هزینه زندگی در پاکستان با گران شدن مواد غذایی و کاهش ارزش روپیه در برابر دلار افزایش یافته بود.

حامیان عمران خان شرایط جهانی را مقصر می‌دانند، اما خشم عمومی علیه او افزایش یافت. این نوع شکایت‌ها بسیار رایج شده‌اند که: “شریف‌ها شاید جیب خودشان را پر می‌کردند، اما حداقل کارشان را درست انجام می‌دادند”.

اما نخست وزیر تا مدتی بهترین گزینه برای ارتش به نظر می‌رسید. او رکورد قابل توجهی را در صحنه جهانی ثبت کرد و تصمیم او برای عدم دستور قرنطینه کامل در طول همه‌گیری ویروس کرونا با تلفات کمتر از حد انتظار درست از آب درآمد – اگرچه هنوز هیچ‌کس نمی‌تواند دقیقاً دلیل آن را بداند.

در همین حال، صدای مخالفان او به طور فزاینده‌ای در مخالفت‌شان با ارتش بالا می‌رفت و از فرمانده ارتش، ژنرال بجوا، و رئیس سرویس‌های اطلاعاتی (آی‌اس‌آی)، ژنرال فیض حمید، به عنوان مسئول “انتخاب” عمران خان نام بردند.

پارسال وضعیت تغییر چشمگیری کرد. بعضی ناظران به بی‌بی‌سی گفتند که ارتش روز به روز از شکست آقای خان در ارائه حکومت‌داری خوب، به‌ویژه در پنجاب، و شاید از اینکه چگونه علناً برای به قدرت رساندن او توسط مخالفان سرزنش می‌شوند، سرخورده‌تر شده است.

مهمتر از همه، شکافی بود که بین ژنرال باجوا و ژنرال فیض حمید، که بسیاری او را رئیس بعدی ارتش می‌دیدند، پدیدار شد.

طبق گزارش‌ها، ژنرال بجوا (چپ) و عمران خان بر سر حمله روسیه به اوکراین با هم اختلاف داشتند

ژنرال حمید ظاهراً آنقدر به آینده خود اطمینان داشت که حتی قبلاً به مقامات کشور همسایه، افغانستان، گفته بود که او مسئول بعدی ارتش خواهد بود.

با این حال، یکی از منابع نزدیک به ارتش گفت هر چند سپهبد حمید را کسی می‌دانند که قادر به مدیریت مؤثر “کارهای کثیف” – یعنی اداره کردن سیاستمداران یا ساکت کردن منتقدان – است، او را در اندازه “رهبری این نهاد” نمی‌‌بینند.

تنش بین این دو شخصیت قدرتمند در جریان یک تعامل خصوصی با مفسران تأثیرگذار در تابستان گذشته مورد توجه قرار گرفت. یکی از روزنامه‌نگاران سوالی پرسید اما رئیس آی‌اس‌آی به او گفت وقت تمام شده است.

ژنرال باجوا به سرعت مداخله کرد و گفت: “من رئیس هستم، و من تصمیم می‌گیرم که چه وقتی کارمان تمام شده است” و سپس سؤال را شنید و به آن پاسخ داد.

در ماه اکتبر، اختلافات بالا گرفت و گریبانگیر عمران خان شد. مشخص شد که ژنرال باجوا فرد جدیدی را به عنوان مسئول سرویس‌های اطلاعاتی می‌خواهد و ارتش تغییر سِمَت‌ها را اعلام کرد.

با این حال، آقای خان، که رابطه نزدیکی با ژنرال فیض حمید برقرار کرده بود، مقاومت کرد و ظاهراً از او می‌خواست که تا زمان برگزاری انتخابات در سمت خود بماند – با این تصور که سپهبد حمید می‌تواند یک بار دیگر به تضمین پیروزی آقای خان کمک کند.

نخست وزیر تقریباً سه هفته از صدور اطلاعیه رسمی مبنی بر تأیید تغییر سِمت خودداری کرد و در نهایت تسلیم شد. شکاف‌های آشکار بین ارتش و دولت عمران خان، مخالفان را جسورتر کرد.

تعدادی از منابع به بی‌بی‌سی گفتند، زمانی که آنها شروع به طرح رای عدم اعتماد کردند، و به دنبال نظر جدایی‌طلبان احتمالی از درون حزب و متحدان ائتلاف او رفتند، ارتش به صراحت اعلام کرد که در این مورد “بی‌طرف” خواهد بود.

یکی از اعضای جدا شده از حزب آقای خان به بی‌بی‌سی گفت که با او و سایر نمایندگان پارلمان از سرویس‌های اطلاعاتی “تماس‌هایی” گرفته شده که به آنها دستور می‌دادند چه کار کنند.

او با عصبانیت گفت: “قبلاً با ما برخورد فیزیکی می‌کردند.” اما هنگامی که سپهبد فیض حمید دفتر را ترک کرد، “تماس‌ها” متوقف شد. وی افزود: “اکنون ارتش دخالت نمی‌کند.”

کامران یوسف، روزنامه نگار، به بی‌بی‌سی گفت که ارتش در “مدیریت” متحدان عمران خان و اکثریت اندک در دولت نقش داشته است. او گفت: “زمانی که این حمایت از بین رفت، سقوط او اجتناب ناپذیر بود.”

اختلافات بیشتری نیز بین آقای خان و ارتش، به ویژه در سیاست خارجی، ظاهر شده بود. ژنرال بجوا اگرچه از بازدید از مسکو در روز ورود نیروهای روسی به اوکراین دفاع کرد و تلاش‌های مقامات غربی را برای محکوم کردن رفتار ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه رد کرد، هفته گذشته گفت که تهاجم “باید فوراً متوقف شود.”

آقای یوسف گفت که عمران خان نیز قبلاً تلاش ژنرال باجوا برای احیای بخشی از تجارت با رقیب منطقه‌ای، هند، را “به دلیل هزینه‌های سیاسی خنثی کرد.” از قضا، رابطه دولت‌های غیرنظامی قبلی با ارتش پاکستان تلخ شده بود، زیرا آنها طرفدار بهبود روابط با هند بودند – اما در آن زمان، ارتش چنین موضعی نداشت.

با این حال، آقای خان بارها اعلام کرده است که از مبارزه دست نمی‌کشد. او مدعی است که به دلیل تمایل ضدغربی در سیاست خارجی او، که شامل انتقاد از جنگ آمریکا در افغانستان نیز می‌شود، قربانی تلاشی به رهبری ایالات متحده برای کلید زدن “تغییر رژیم” در پاکستان است.

اکثر تحلیلگران این موضوع را اغراق عامدانه درباره گزارش دیپلماتیک ارسال شده توسط سفیر پاکستان در واشنگتن می‌دانند و آن را رد کرده‌اند.

با این حال، این روایتی است که به نظر می‌رسد با حامیان آقای خان هم‌خوانی دارد و از مخزن احساسات ضدآمریکایی در کشور بهره‌برداری می‌کند.

از قضا، ارتش پاکستان خود با هشدار مکرر در مورد خطرات مبهم “توطئه‌های خارجی” یا “برنامه‌های خارجی”، جوی مساعد برای تئوری‌های توطئه ایجاد کرده است.

آقای خان یک بار به تیم کریکت خود گفت که “مثل ببرهای در یک گوشه گیرافتاده بجنگند” و گویا عزمش جزم است برای اینکه چهره‌ای سرسخت در مقام اپوزیسیون باشد.