آفتابكاران اخبار و مقالات دربارة ايران و مقاومت
گزارش «پیام‌ما» درباره سامانه فرونشستهای کشور
۵ مهر ۱۴۰۳، ۹:۴۲
برای نخستین‌بار معرفی می‌شود؛ یک نقشهٔ جامع از فرونشستهای ایران که چون اندازه‌گیری‌هایش بااستفاده از داده‌های ماهواره‌ای انجام می‌شود، دقیق است. در نگاه اول به نقشه، به‌نظر می‌رسد که لکه‌های فرونشستی همچون زخم‌هایی بر پیکره ایران نشسته‌اند؛ جراحاتی که در جاهایی وسیع و در جاهایی عمیق‌اند. نقشه نشان می‌دهد این لکه‌ها چطور به زیرساخت‌های حیاتی کشور ریشه دوانده‌اند و در حال سست کردن پی و بنای آنها هستند. «مهدی معتق»، استاد دانشگاه لایبنیتز هانوفر آلمان و از طراحان اصلی «پورتال جامع فرونشستهای ایران»، به «پیام ما» گفت سیاستگذاران ملی و محلی از طریق این پورتال می‌توانند تصویر روشنی از خطرات فرونشست برای مناطق داشته باشند و از داده‌های آن در برنامه‌ریزی‌های زیرساختی خود به‌منظور پیشگیری یا کاهش خطرات فرونشست استفاده کنند. در این مصاحبه شرحی از جزئیات و کارکرد این پورتال را می‌خوانید.
چه شد که به‌فکر افتادید نقشهٔ فرونشست در ایران را تهیه کنید؟
فرونشست یکی از مخاطرات زمین‌شناسی است و نزدیک به دو دهه می‌شود که روی این موضوع در نقاط مختلف دنیا کار می‌کنم. طبیعتاً چون ایرانی هستم، همیشه به مسئلهٔ فرونشست در ایران نیز توجه داشته‌ام. این ایده در سال ۲۰۱۴ و بعد از آنکه ماهوارهٔ سنتینل متعلق‌به آژانس فضایی اروپا به فضا پرتاب شد و داده‌های آن به‌صورت آزاد در اختیار عموم دنیا قرار گرفت، به ذهنم خطور کرد. تا پیش از این سال داده‌های مربوط به فرونشست به یکسری اطلاعات محلی و پراکنده از برخی نقاط محدود بود، اما بعد از در دسترس قرار گرفتن داده‌های ماهواره‌ای جدید، فکر کردم که می‌شود از این داده‌ها برای پایش فرونشست در کل ایران استفاده کرد.
این پورتال برای سیاستگذارانی که می‌خواهند برای پروژه‌های زیرساختی مثل خطوط انتقال آب، برق و گاز یا مسیرهای اضطراری در زمان وقوع حوادثی مثل زلزله برنامه‌ریزی کنند، مفید خواهد بود
ما این پروژه را در قالب یک تز دکتری در دانشگاه هانوفر آلمان تعریف کردیم و آقای محمود حق‌شناس حقیقی آن را انجام دادند که درنهایت منجر به چاپ یک مقاله در نشریهٔ ساینس ادونسز (Science Advances) شد و شما در «پیام ما» نیز گزارشی از آن تهیه و منتشر کرده‌اید. پس از چاپ مقاله تصمیم گرفتیم که این اطلاعات را در اختیار عموم قرار دهیم تا بلکه بر تصمیم‌گیری‌های مدیریتی در ایران اثرگذار باشد.
درست است که مسئلهٔ فرونشست مختص ایران نیست و در جهان فراگیر است، اما مشکل آنجاست که به‌نظر می‌رسد در ایران بکلی نادیده گرفته می‌شود. امیدوارم که پورتال جامع فرونشستهای ایران و این تلاش‌ها منجر به تغییر سیاست‌های آبی در ایران شود.
این پورتال چه اطلاعاتی را در اختیار مراجعان قرار می‌دهد و در کل بیانگر چیست؟
این پورتال به‌طور کلی بیانگر تبعاتی است که به‌دلیل استفادهٔ بی‌رویه و غیرپایدار از منابع آب زیرزمینی به زیرساخت‌های حیاتی و همچنین زیرساخت‌های کشاورزی ایران تحمیل شده است. نقشهٔ فرونشستهای ایران این امکان را فراهم می‌کند که مطلع شویم کدام زیرساخت‌های شهری، کشاورزی یا حمل‌ونقل در معرض فرونشست قرار دارند و اندازهٔ فرونشست و نحوهٔ توزیع آن چگونه است.
در این پورتال سه پس‌زمینهٔ مختلف قرار داده‌ایم که مشخص می‌کنند فرونشست چه زیرساخت‌های شهری، توپوگرافی و عوارض زمین‌شناسی را تحت‌تأثیر قرار داده است. همچنین، وقتی لایهٔ استان را انتخاب می‌کنیم، فرونشست به تفکیک استان‌ها نشان داده می‌شود و به پنجرهٔ پایین سمت راست نقشه اطلاعاتی اضافه می‌شود که بازگوکنندهٔ اندازهٔ فرونشست در هر استان است. به‌همین ترتیب، اگر لایهٔ شهرستان را انتخاب کنیم، همین اطلاعات به تفکیک شهرستان‌ها به نمایش درمی‌آیند.
همچنین، با کلیک روی هر یک از شهرستان‌ها پنجره‌ای باز می‌شود که اطلاعات مساحت درگیر فرونشست، مساحت شهرستان، درصد درگیر فرونشست، بیشینهٔ فرونشست و جمعیت شهرستان را به نمایش می‌گذارد. برای مثال چنانچه روی شهرستان آق‌قلا در استان گلستان که به رنگ قرمز تیره درآمده است، کلیک کنید در پنجرهٔ بازشده می‌بینید که مساحت درگیر فرونشست آق‌قلا یک‌هزار و ۲۵۴ کیلومترمربع، مساحت این شهرستان یک‌هزار و ۷۹۵ کیلومترمربع، درصد درگیر فرونشست آن ۷۰ درصد، بیشینهٔ فرونشست آن ۹ سانتیمتر در سال و جمعیت شهرستان ۱۳۳ هزار نفر عنوان شده است. در این نقشه یک لایه به‌نام دامنهٔ فصلی (Seasonal Amplitude) هم مشاهده می‌کنید که برای متخصصان آب و هیدرولوژی مفید است. درحالی‌که لایهٔ فرونشست (Subsidence) در نقشه نشان می‌دهد هر منطقه به‌شکل سالانه و به‌طور میانگین چقدر دچار فرونشست می‌شود، لایهٔ دامنهٔ فصلی نشان می‌دهد تغییرات فرونشست به‌شکل فصلی چگونه است. تغییرات فصلی بارش‌ها باعث می‌شود در زمستان شاهد فرونشست کمتری از تابستان باشیم.
می‌توانید برای درک بهتر موضوع مثالی بزنید؟
بله. برای مثال در نقشه می‌بینیم که در نیشابور به‌طور میانگین ۱۰ سانتیمتر فرونشست سالانه داریم که دامنه فصلی آن نیز دو سانتیمتر است. این، یعنی نیشابور زمستان‌ها حدود هشت سانتیمتر و تابستان‌ها حدود ۱۲ سانتیمتر دچار فرونشست می‌شود.
در مثالی دیگر، در رفسنجان تغییرات فصلی فرونشست بین دو تا سه سانتیمتر است و این، درحالی‌است که نرخ تغییرات درازمدت آن به بیش از ۲۰ سانتیمتر در سال می‌رسد. این بدان معناست که تغییرات فصلی بارش‌ها به‌هیچ‌عنوان نمی‌تواند آبخوان‌های رفسنجان را تغذیه کند و به‌صراحت می‌توان گفت که آبخوان رفسنجان نابود شده است و این منطقه عملاً یک سرزمین مرده است.
بر اساس همین داده‌ها، شرایط نرمال برای آبخوان‌ها و تغییرات فصلی و درازمدت فرونشست باید به چه صورت باشد؟
در وضعیت عادی نرخ فرونشست سالانه باید صفر باشد. درواقع، نسبت بین نرخ درازمدت و نرخ فصلی فرونشست می‌تواند اطلاعاتی را دربارهٔ سلامت آبخوان به ما عرضه کند. در وضعیت سالم، در فصولی از سال شاهد مقداری فرونشست و در فصول دیگری از سال شاهد برآمدگی یا جبران فرونشست خواهیم بود. البته در حال حاضر چنین وضعیتی در هیچ‌یک از آبخوان‌های ایران مشاهده نمی‌شود و متأسفانه این داده‌ها نشان می‌دهد آبخوان‌های ایران وضعیت بسیار وخیمی دارند.
از نظر شما این پورتال برای چه کسانی مفید است و انتظار دارید که کدام افراد، گروه‌ها یا سازمان‌ها از اطلاعات آن بهره ببرند؟
از جمله مخاطبان این پورتال سیاستگذارانی مثل دولت و شهرداری‌ها هستند. مثلاً شهرداری‌ها با رجوع به این پورتال می‌توانند دریابند که با توجه به وضعیت فرونشست در مناطق مختلف، در کدام نواحی اقدام به توسعهٔ زیرساخت نکنند یا مجوز ساخت خانه ندهند.
مسئولانی که در حوزهٔ مدیریت آب‌های زیرزمینی اشتغال دارند نیز از دیگر مخاطبان پورتال هستند. واقعیت این است که اگر قرار باشد فرونشست‌ها متوقف شوند یا تخفیف پیدا کنند، باید سیاست‌های مربوط به منابع آب زیرزمینی دستخوش دگرگونی اساسی شود. همهٔ وزارتخانه‌ها و سازمان‌هایی مثل وزارت نیرو، وزارت جهادکشاورزی، سازمان منابع‌طبیعی و … مخاطب این پورتال هستند. این دستگاه‌ها باید بتوانند در همکاری همه‌جانبه با هم برای خطر فرونشست چاره‌اندیشی کنند.
همچنین افرادی که در حوزهٔ مدیریت سیلاب‌ها مشغولند، بااستفاده از این پورتال می‌توانند نقشه‌های خطرپذیری سیل در ایران را با افزودن متغیر فرونشست به‌روز کنند. زیرا یکی از پیامدهای فرونشست افزایش خسارات سیل است. اگر سیل سال ۱۳۹۷ استان گلستان را به‌یاد داشته باشید، به‌خاطر خواهید آورد که محصور شدن آب سیل در شهرستان آق‌قلا مسئولان را مجبور کرد که بخشی از راه‌آهن منطقه را برای جریان یافتن آب تخریب کنند. دلیل این محصور شدن آب، فرونشست بود. درواقع، فرونشست باعث می‌شود زمین گود شود. هنگام وقوع سیل این گودی‌ها محل تجمع آب خواهند شد. همچنین، فرونشست باعث می‌شود خطر وقوع سیلاب بیشتر شود.
در مثالی دیگر، نقشه نشان می‌دهد که تمام شهر کاشمر در خراسان‌رضوی در گودی فرونشست قرار گرفته است. با توجه به وضعیت آبخوان‌ها، این شهر سال‌به‌سال گودتر می‌شود و کل شهر را خطر سیلاب تهدید می‌کند.
بنابراین، این پورتال می‌تواند برای مدیریت مخاطره‌پذیری سیل مفید باشد.
این پورتال برای سیاستگذارانی که می‌خواهند برای پروژه‌های زیرساختی مثل خطوط انتقال آب، برق و گاز یا مسیرهای اضطراری در زمان وقوع حوادثی مثل زلزله برنامه‌ریزی کنند، مفید خواهد بود.
جامعهٔ دانشگاهی نیز از جمله مخاطبان این پورتال است.
آیا می‌توانیم انتظار داشته باشیم که در آینده شاهد اطلاعات حجم ذخایر آب زیرزمینی هم در این نقشه باشیم؟
بله، در آینده این موضوع را هم اضافه می‌کنیم. در مقاله‌ای که این پورتال یکی از نتایج تحقیقات آن است، به مبحث ذخایر آب زیرزمینی پرداخته شده است، اما این لایه را هنوز در نقشه نیاورده‌ایم که به‌زودی این اتفاق خواهد افتاد. درواقع، قصد داریم به‌تدریج همهٔ یافته‌هایی را که در مقاله منعکس شده است، در این پورتال بارگذاری کنیم.
چه لایه‌های دیگری را بنا دارید به این پورتال اضافه کنید؟
در آینده قرار است اطلاعات گسل‌ها و سدهای ایران را نیز قرار می‌دهیم تا نسبت فرونشست با سدهای احداث‌شده و گسل‌ها را نمایش دهد.
از همین‌جا اعلام می‌کنم که اگر متخصصانی در حوزهٔ امور اجتماعی بخواهند برای افزودن مؤلفه‌های اجتماعی به این پورتال به ما کمک کنند، از این همکاری استقبال می‌کنیم
می‌خواهیم در آینده نقشهٔ خطرپذیری فرونشست را نیز اضافه کنیم. لازم به ذکر است که نقشه در حال حاضر فقط میزان فرونشست را نشان می‌دهد و نشان‌دهندهٔ میزان خطرپذیری فرونشست نیست. برای درک تفاوت این دو ذکر یک مثال می‌تواند کمک‌کننده باشد. ممکن است در یک منطقهٔ کشاورزی شاهد فرونشست سالانه ۲۰ سانتی‌متری باشیم، اما چون مناطق مسکونی و تأسیسات زیرساختی در آن ناحیه وجود ندارد، میزان خطرپذیری آن کمتر از میزان خطرپذیری فرونشست دو میلی‌متری در یک منطقهٔ حساس شهری خواهد بود. البته فرونشست با خطرپذیری کم در یک منطقهٔ کشاورزی هم پدیدهٔ محیط‌زیستی مهمی است و نشان از کاهش سطح آبخوان دارد.
برای اضافه کردن داده‌های اجتماعی به این پورتال نیز برنامه‌هایی داریم. فعلاً دو لایهٔ بسیار مهم شهرستان و استان را با ذکر جمعیت به این نقشه اضافه کرده‌ایم که برای تصمیم‌گیری‌های مدیریتی اهمیت دارند. از همین‌جا اعلام می‌کنم که اگر متخصصانی در حوزهٔ امور اجتماعی بخواهند برای افزودن مؤلفه‌های اجتماعی به این پورتال به ما کمک کنند، از این همکاری استقبال می‌کنیم.
چشم‌انداز آینده با توجه به وضعیت فرونشست در ایران را چگونه برآورد می‌کنید؟
با توجه به وضعیت موجود در استفاده از منابع، چشم‌انداز آیندهٔ ایران را خوشبینانه ارزیابی نمی‌کنم. متأسفانه در ایران همهٔ سیاست‌ها مصروف آب‌های سطحی شده است و آب‌های زیرزمینی بکل نادیده گرفته می‌شود. عجیب آنکه هنوز هم این نوع سیاست‌ورزی ادامه دارد. همچنین، در ایران مدیریت مصرف مورد غفلت کامل قرار گرفته است. در بازدیدی که در هفته‌های اخیر از استان اراک داشتم تا دلایل خشک‌شدن تالاب میقان را مورد بررسی قرار دهم، مشاهده کردم که باغ‌ویلاها به‌شکل افسارگسیخته‌ای گسترش داده شده‌اند و مجوز حفر چاه برایشان صادر شده است. همهٔ این اقدامات باعث شده است اراک نیز دچار فرونشست شود. این وضعیت در تمام ایران وجود دارد و متأسفانه به‌نظر می‌رسد قرار نیست هیچ تغییری در سیاست‌ها داده شود.
حقیقت این است که ما نیاز به یک تغییر بنیادین و انقلابی در مسئلهٔ آب‌های زیرزمینی ایران داریم. زیرا منابع آب زیرزمینی جزو مهمترین و استراتژیک‌ترین منابع آب هر کشوری است.
وقتی به آدرس اینترنتی پورتال نقشهٔ تعاملی فرونشست زمین در ایران (https://subsmap.github.io/iran) رجوع می‌کنیم با نقشه‌ای مشابه آنچه در اپلیکیشن‌های مسیریابی وجود دارد، روبه‌رو می‌شویم. در همان ابتدا، صفحهٔ توضیحات باز می‌شود که دربارهٔ شیوه‌های استناد کردن، دانلود کردن داده‌ها و تماس‌گرفتن با محققان مطالبی را مطرح کرده است و در پایین صفحه نیز منابعی را که این نقشه با ارجاع به آنها تهیه شده است، می‌بینیم. این صفحه را می‌بندیم و به سراغ نقشه می‌رویم. در سمت راست نقشه دو پنجره برای کنترل داده‌ها قرار دارد. در پنجرهٔ بالایی می‌توانیم نوع نقشه را از بین چهار گزینه: بدون پس‌زمینه (No Background)، نقشهٔ او‌اس‌ام (OSM Map)، نقشهٔ توپوگرافی (OSM Topo) و نقشهٔ مسیر دوچرخه (OSM Cycle)، انتخاب کنیم. زیر اینها گزینه قرار دادن یا حذف تصویر فرونشست‌ها (گزینه Subsidence) قرار دارد. در بخش پایانی این پنجره نیز سه گزینه وجود دارد. گزینهٔ نخست مربوط به دامنهٔ فصلی (Seasonal Amplitude) فرونشست است که کارکرد آن در مصاحبه‌ای که در همین صفحه ملاحظه می‌کنید، توضیح داده شده است و دو گزینهٔ دیگر برای تفکیک داده‌های فرونشستی در سطح شهرستان و استان هستند.
برای من جالب است که وقتی نقشه را در وضعیت بدون پس‌زمینه قرار می‌دهم تا همهٔ اطلاعات گرافیکی به‌جز تصویر فرونشست‌ها حذف شوند، از آرایش فرونشست‌ها در امتداد رشته‌کوه‌های زاگرس و البرز می‌توانم تشخیص دهم اینجا ایران است. این بیانگر وسعت ابتلای پهنهٔ ایران به فرونشست است.
در پنجرهٔ پایینی سمت راست نقشه، گزینهٔ نخست برای تعیین شفافیت تصاویر فرونشست تعبیه شده که قابلیت کم و زیاد کردن دارد. می‌توان با کم کردن شفافیت تصاویر فرونشست جزئیات زیرین آنها مثل جاده‌ها، خطوط راه‌آهن و مناطق شهری را هم تماشا کرد. در این پنجره طیفی از نرخ فرونشست نیز تعبیه شده است که واحد آن سانتیمتر در سال است و از صفر تا ۴۰ سانتیمتر را پوشش می‌دهد. در این طیف هرچه اندازهٔ فرونشست بیشتر می‌شود، رنگ آن از آبی به‌سمت قرمز گرایش پیدا می‌کند.
نقشه، عرض و طول جغرافیایی هر نقطه‌ای را که نشانگر روی آن قرار گرفته باشد نیز در اختیارمان قرار می‌دهد. در آخرین قسمت از این پنجره می‌توانیم زبان نقشه را بین دو گزینهٔ فارسی و انگلیسی انتخاب کنیم. در انتها گزینهٔ اطلاعات بیشتر قرار داده شده است که با انتخاب آن توضیحات آغازین یک‌بار دیگر نمایش داده می‌شود. اگر پیش از این، زبان فارسی را انتخاب کرده باشید، این توضیحات نیز به فارسی ارائه خواهند شد.
با کلیک روی هر استان یا شهرستان نیز می‌توانید داده‌های مربوط به وسعت فرونشست، نسبت آن با وسعت استان یا شهرستان و جمعیت آن منطقه را ملاحظه کنید.
